عبور از کلیشه‌های رایج در برنامه‌های معارفی 

در ابتدای نشست محبوبه علی‌محمدی، پژوهشگر مرکز تحقیقات هدف از این نشست را شناخت عناصر ساختاری و محتوایی برنامه محفل و راه‌های تقویت آن عنوان کرد.

وی افزود: در این پژوهش با تأکید بر نظریه فرم‌گرایان یا فرمالیست‌ها تلاش کردیم بر مبنای رویکرد کیفی ــ قیاس نحوه ترکیب عناصر ساختاری و محتوایی را در برنامه محفل بررسی کنیم. در این نگاه مطابق با نظریه فرم‌گرایان مجموعه عناصر به‌عنوان اجزای یک اثر هنری باید به گونه‌ای در کنار هم قرار بگیرند که از انسجام برخوردار بوده و نوآورانه باشند. 

علی‌محمدی با اشاره به مقوله‌های مورد تأکید در بررسی عناصر محتوایی برنامه محفل افزود: این برنامه شامل چهار بخش اصلی بوده که بخش نخست آن‌که مقدمه محسوب می‌شود با گفتاری کوتاه از مجری شروع می‌شود که به‌طور معمول یک روایت است. این روایت‌ها یا با موضوعیت پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) آغاز می‌شد یا شرحی مبتنی بر آیات قرآنی بود. 

این پژوهشگر ادامه داد: یکی از مهم‌ترین بخش‌های این برنامه «معرفی مهمان ویژه» با توانمندی‌ها و قابلیت‌های قرآنی است. این مهمان‌ها که همگی توانایی خاصی همچون حفظ، قرائت، تفسیر و... داشتند طیف وسیعی را از لحاظ سن در بر می‌گرفتند. علاوه بر این افرادی با ملیت‌های گوناگون نیز شامل این جمع می‌شد که بیشتر آن‌ها تازه‌مسلمان بودند که متأثر از تعالیم اسلامی، سبک جدیدی از زندگی را در پیش گرفته‌بودند. مهمان‌های این بخش، ضمن گفتگو با مجری و داور‌ها از تجارب فردی و زندگی شخصی خود حرف می‌زدند و به نقش قرآن و تعالیم دینی در زندگی‌شان نیز اشاراتی می‌کردند. 

«دعوت از قاریان ممتاز» نیز بخش دیگری از برنامه بود که علی‌محمدی درباره آن چنین گفت: بیشتر قاریانی که به این برنامه دعوت شده‌بودند از چهره‌های ممتاز و بین‌المللی بودند که پس از اندکی گپ‌وگفت با مجری و داور‌ها آیاتی از کلام‌ا... مجید را در دستگاه‌های صوتی گوناگون و به تبعیت از شیوه تلاوت اساتید بزرگ، تلاوت می‌کردند. برنامه محفل با «تواشیح» و همخوانی دعا‌های افطاری به پایان می‌رسید که به گفته پژوهشگر این برنامه: «تواشیح توسط گروه‌های مختلف اجرا می‌شد و ادعیه آشنا و معروفی را در بر می‌گرفت که نسل به نسل هنگام افطار خوانده می‌شود.»

وی در تحلیل موضوعی و بررسی سوژه‌های برنامه محفل که برسازنده محتوای آن هستند بر این نکات تأکید کرد که: «دسته‌بندی موضوعی برنامه محفل و ویژگی‌های جامعه‌شناختی و مهارتی سوژه‌ها نشان می‌دهد که این برنامه بر آن بود که از طریق معرفی چهره‌های قرآنی، سبک زندگی متفاوت آن‌ها را که در سایه برکات قرآنی حاصل می‌شوند به نمایش عام گذارد و امتیازات آن‌ها را از بعد زندگی روزمره به نمایش گذارد.»

بررسی «عناصر فنی برنامه محفل» هم به نقل از علی‌محمدی توانسته‌بود در برجسته کردن مهمان‌ها مؤثر باشد. هرچند که نورپردازی در این برنامه به گونه‌ای بود که صحنه اصلی بیشتر از دیگر بخش‌های صحنه از نور کافی و مناسبی برخوردار بود، با این حال جایگاه داوران و حاضران در صحنه نیز از این جهت کاستی نداشتند. از منظر زاویه تصویربرداری، دوربین به‌طور معمول روی مجری، مهمان‌ها، قاری‌ها و داور‌ها متمرکز بود. گاهی نیز دوربین از بالا روی صحنه و استودیو تمرکز می‌یافت و نمایی کلی از تمامی عناصر حاضر در استودیو را نشان می‌داد. گفتنی است که زاویه از بالای دوربین و چرخش دوربین در برنامه‌های مناسبتی (میلاد و شهادت) به منظور دیده شدن کلیت صحنه به‌خوبی عمل کرده‌بود.

این پژوهشگر، رنگ غالب این برنامه را طیف رنگ‌های سفید و آبی دانست و تأکید کرد که البته در مناسبت‌های مربوط به شهادت از رنگ‌های مشکی به‌وفور استفاده می‌شود. 

وی با اشاره به استفاده از آهنگ در این برنامه قرآنی افزود: همزمان با متون خوانده شده توسط مجری یا روایت خاطره توسط مهمان‌ها یا به وقوع پیوستن رخدادی روی صحنه مانند آوردن پرچم حضرت عباس (ع) آهنگ‌های مختلفی پخش می‌شود. درونمایه این آهنگ‌ها گرچه مذهبی است، اما به تبع روایت طرح شده یا ماجرای شکل گرفته، آهنگ‌ها شاد یا حزن‌انگیز بود.

علی محمدی در توصیف عناصر صحنه گفت: صحنه به صورت گرد و دایره‌ای طراحی شده‌است. مجری در روی این صحنه، ایستاده برنامه را اجرا می‌کند. تماشاگران روی صندلی‌هایی که گرداگرد این صحنه به صورت پلکانی (آمفی تئاتری) ساخته شده‌است، می‌نشینند. داور‌ها در ردیف میانی این فضای پلکانی، روبه‌روی مجری می‌نشینند. آن‌ها گرچه در میان تماشاچیان قرار داشتند، اما جایگاهشان کاملا مشخص و متمایز بود.

این پژوهشگر درباره چیدمان صحنه بیان کرد: دکور این صحنه بیشتر از نیم‌دایره و اشکال هلالی ساخته شده‌بود. پشت سر مجری، مانیتور بزرگی قرار داشت که تصاویر برجسته صحنه روی آن به تصویر در می‌آمد. این تصاویر یا آیاتی از قرآن کریم را نشان می‌دهد یا شامل عکس‌هایی از مسجد و مکان‌های مذهبی است. این تصویر هنگام صحبت با مهمان‌ها یا افرادی که برای آمدن به صحنه از آن‌ها دعوت می‌شود، متناسب با حرف‌های مهمان تغییر می‌کرد. در ضمن یک میز روی صحنه اصلی قرار دارد که مهمان‌ها یا قاری‌ها پشت آن می‌نشینند. در کف صحنه تصویری شبیه فرش ترسیم شده‌است.

وی در بخش دیگری از این پژوهش به دسته‌بندی و توصیف عناصر انسانی روی آورد و گفت: رسالت بوذری اجرای این برنامه را به‌عهده داشت و به‌خوبی توانست صحنه را مدیریت کند. منعطف بودن او و هماهنگی کلامی و رفتاری‌اش به تناسب محتوای برنامه نیز به نرم شدن برنامه و هماهنگی ساختار و محتوا کمک می‌کرد. داوران برنامه نیز چه در توانایی کلامی و چه در تعامل با هم و با مجری، پخته‌بودند و طیف سنی و توانمندی‌های آن‌ها به‌گونه‌ای بود که همدیگر را همپوشانی می‌کردند. حضور دو داور خارجی که یکی از آن‌ها اهل تسنن بود نیز در برجسته کردن مفهوم «امت اسلامی» که از کلید‌واژه‌های اصلی در برنامه‌های مناسبی مربوط به مناسک اسلامی است، نقش مهمی ایفا می‌کرد.

علی محمدی با اشاره به نقاط قوت این برنامه گفت: تنوع‌بخشی در برنامه به تناسب تغییر موضوع و سوژه، استفاده از چند مهمان در یک برنامه، شرح روایی موضوعات توسط مهمان‌ها به جای گفت‌وگوی ساده و کسل‌کننده، همخوانی و تناسب عناصر فنی در ایام غم و شادی، بر جذاب بودن این برنامه صحه گذاشته‌است.
این پژوهشگر ضمن بیان نکاتی درباره تقویت این برنامه، تأکید کرد: تمرکز بر دیده شدن تماشاگران و وجود تنوع جنسیتی در میان داوران می‌تواند به قوت آن در تولید فصل‌های آینده این برنامه کمک کند. 

محفل عاشقانه‌ها و عاشقان

در ادامه این نشست بلوکات، قائم مقام شبکه سه سیما به اهمیت پژوهش در این برنامه پرداخت و گفت: یافته‌های مرکز تحقیقات چه در افکار سنجی و چه در اثرسنجی شریک راهبردی این شبکه است و می‌کوشیم همین نگاه پژوهشی را در برنامه‌ها داشته‌باشیم.

وی با اشاره به فضای شکل‌گیری برنامه «محفل» افزود: تلویزیون نیازمند برنامه‌ای بود که با محوریت قرآن و جذاب باشد. پس از برنامه «حسینیه معلی» و بعد رمضان ۱۴۰۱ این ایده شکل گرفت که همین سبک را با محوریت قرآن انجام دهیم که به برنامه «محفل» رسیدیم. برنامه‌ای که جریان‌ساز باشد و بتواند قرآن را به متن زندگی انسان‌ها گره بزند.

قائم‌مقام شبکه سه درباره ملاک‌های انتخاب سوژه در برنامه محفل گفت: ما از مصاحبه با حدود ۱۸۰۰ سوژه از سراسر جهان به این ۱۵۰ نفر رسیدیم. معیار اصلی ما برای نهایی کردن شرکت‌کنندگان علاوه بر قرآنی بودن، جذاب بودن آن‌ها هم بود.

بلوکات تصریح کرد: در محفل با بهره‌گیری از مؤلفه‌های شکلی و محتوایی مختلف، از کلیشه‌های رایج در برنامه‌های معارفی عبور کردیم و سبک جدیدی از انتقال معنا و تبیین را ارائه دادیم.

وی با اشاره به نتایج پخش این برنامه در داخل و بازخورد قشری که مخاطب قرآن نبودند و آوازه این برنامه در فضای بین‌المللی، افزود: در فضای بین‌المللی در مصر یک کانال بخش‌هایی از برنامه محفل را پخش کرد. این برنامه به دلیل پخش آن در شبکه‌های اسلامی خارج از کشور و دیده شدن در فضای مجازی کاملا جهانی شده‌است. این موضوع بیانگر این نکته است که قرآن زبان مشترک مسلمانان است و این برنامه نخستین برنامه قرآنی در حوزه جهانی محسوب می‌شود.

صمیمی و شاد در حضور اهالی قرآن

در ادامه محمدجواد حشمتی، کارگردان برنامه محفل گفت: در محفل تلاش کردیم برنامه از دیگر برنامه‌های قرآنی خاص‌تر باشد و به فکر داوری و قضاوت نباشیم؛ به همین دلیل با کارشناسان صحبت کردیم تا از فضای خشک خارج شود. با توجه به این‌که اغلب برنامه‌های مناسبتی، گفت‌وگومحور است، سعی کردیم میزبانی باشیم که حس خوب و لحظات خوش را به مهمانانش تقدیم می‌کند؛ یک محفل گرم قرآنی که هم بخندیم، هم گریه کنیم و هم یاد بگیریم.

محفل، دید مردم به اهالی قرآن را تغییر داد

احمد ابوالقاسمی یکی از داوران محفل که در ابتدای این نشست به تلاوت آیاتی از قرآن پرداخت، گفت: شاید تاکنون مخاطبان تلویزیون آن‌قدر به طور جدی بیننده یک برنامه قرآنی نبوده‌اند، اما با برنامه محفل، بسیاری از مردم مخاطب یک برنامه قرآنی شدند و آن را جدی دنبال کردند.

این قاری برجسته بین‌المللی با اشاره به بازتاب اجتماعی این برنامه افزود: تا قبل از این برنامه برخی مردم بعضا فاصله و حریمی بین خودشان و قشر مذهبی و قرآنی می‌دیدند و همین باعث شده‌بود فضا برای هر دو طرف کمی سخت شود، اما بعد از محفل، این بخش از مردم هم دیدشان به اهالی قرآن تغییر کرده‌است. 

وی افزود: شوخی‌های ما و فضای شادی که تماشاگران با تشویق‌هایشان فراهم کردند، سبب شد مخاطب حس کند اهل قرآن بسیار دل‌زنده است و افرادی که به هر نوعی با قرآن در ارتباط هستند یک شور و نشاطی دارند. این اتفاق، اهالی قرآنی جامعه را به عموم مردم بسیار نزدیک کرد، طوری که بعضا درباره شوخی‌های برنامه با ما صحبت می‌کردند و این برای‌شان جذاب بود.

ابوالقاسمی درباره استقبالی که از این برنامه در میان مردم شد گفت: یکی از معیار‌های بازخورد این برنامه، نگاه مردم به من بود. تا قبل از این برنامه در جمع‌های قرآنی که وارد می‌شدم، درصد کمی از مردم مرا می‌شناختند و با من تعامل داشتند، اما با پخش این برنامه، خیلی از جوانان با من تعامل پیدا کردند و مردم در خیابان از برنامه تشکر می‌کردند. حتی در مراسم حج و اربعین تعداد زیادی از جوانان کشور‌های عراق، الجزایر و... من را می‌شناختند، چون برد بین‌المللی این برنامه خیلی بالا بود.

وی در پایان گفت: با تجربه ۳۶ سال فعالیت قرآنی می‌توانم بگویم تنها اخلاص می‌توانست چنین کاری را با استقبال مواجهه کند. با اعتماد شبکه به ما و تفکر واحد، این کار پیش رفت. اینجا تنها حرفه‌ای‌گری مطرح نبود بلکه خدمت به قرآن، باور و اعتقاد در روح تک تک عوامل در جریان بود و به ما اعتماد به نفس می‌داد.